W dniach 2-3 kwietnia uczniowie z Gminy Radzymin udali się na miejscowe cmentarze oraz do Miejsc Pamięci, aby zapalić znicze i oddać hołd Żołnierzom Armii Krajowej Obwodu „Rajski Ptak”. W trakcie spotkań przy żołnierskich mogiłach i miejscach związanych z Polskim Państwem Podziemnym uczniowie zapoznali się również z dziejami konspiracji niepodległościowej podczas II wojny światowej na terenie dawnego powiatu radzymińskiego. Była to dla uczestników przedsięwzięcia wyjątkowa lekcja historii.
W czasie tworzenia zrębów Służby Zwycięstwu Polski na czele powiatu radzymińskiego stanął mjr Metard Cibicki ps. „Ścibor”. Kolejny etap to powstanie organizacji pod nazwą Związek Waliki Zbrojnej z Komendantem Głównym gen. Kazimierzem Sosnkowskim.
Powiat radzymiński otrzymał wówczas nazwę konspiracyjną „Raróg” i obejmował działaniem następujące ziemie: powiat radzymiński, wschodnie tereny powiatu pułtuskiego z Wyszkowem, Somianką i Pniewo (te, które weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa) oraz gmina Łochów z powiatu węgrowskiego. Załamanie prac organizacyjnych w Obwodzie „Raróg” nastąpiło w drugiej połowie kwietnia 1941 roku, kiedy to aresztowano m.in komendanta obwodu por. Krywko, byłego komendanta obwodu „Ścibora”, Alfreda Kempinersa – szefa I Oddziału Organizacyjnego oraz komendanta ośrodka ppor. Stanisława Jóźwiaka.
Po tym wydarzeniu, prawdo podobnie dopiero pod koniec lipca nawiązano kontakt z centralą w Warszawie. Na komendanta powołano mjr Henryka Dobrowolskiego („Wolski”, „Doliwa”), a kryptonim Obwodu „Raróg” zmieniono na „Rajski Ptak” (sierpień 1941 r.). Liczba członków ZWZ do rozpoczęcia akcji scaleniowej wahała się w granicach 450 osób. Oprócz SZP-ZWZ na terenie powiatu działało również kilka innych organizacji konspiracyjnych.
Jednymi z największych były: Komenda Obrońców Polski (KOP) z ośrodkiem kierowniczym w Radzyminie oraz organizacja Wojskowa „Wilki”. Istniało ponadto kilka pomniejszych grup konspiracyjnych (PN, NOW, TOW, POZ) ale ich liczebność wymienionych organizacji nie przekraczała 100 osób. W 1942 roku wszystkie te ugrupowania przestały istnieć z powodu scalenia się z powstającymi ogólnopolskimi organizacjami tzn. Armia Krajową i Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Na wiosnę 1943 roku stan posiadania członków przez AK i NSZ na ziemiach powiatu radzymińskiego był w miarę zrównoważony (około 25 plutonów).
W lutym 1942 odszedł do Podokręgu Zachodniego kpt. „Doliwa”, a na jego miejsce zostaje powołany NN ps. Zimny (pod takim pseudonimem wymieniany jest kpt. Nędzyński), który sprawował to stanowisko prawdopodobnie do końca maja 1942 roku. Na skutek zagrożenia „Zimny” został przeniesiony do dyspozycji Komendy Głównej Armii Krajowej. Na jego miejsce powołano mjr. Witolda Kitkiewicza ps. „Marian”. Okres sprawowania funkcji przez „Mariana” wiąże się z wprowadzeniem scalenia na terenie „Rajskiego Ptaka” oraz pracami nad przygotowaniem obwodu do akcji „Burza”. Najprawdopodobniej uchybienia związane z przygotowaniem Obwodu „Rajski Ptak” do „Burzy” były przyczyną odwołania „Mariana” i powołaniem na jego miejsce 1 października 1943 r. kpt. Edwarda Nowaka ps. „Jog”. Pod jego dowództwem Obwód AK „Rajski Ptak” w lipcu 1944 roku przystąpił do realizacji akcji „Burza” (nazwa obwodu z dniem 1 stycznia 1944 została zmieniona na „Burak”).
W czasie trwania „Burzy” żołnierze AK samodzielnie opanowali Tłuszcz zaś w Radzyminie wydzielili plutony do pomocy radzieckim czołgistom w utrzymaniu miasta przed niemieckimi kontratakami. Wołomin został opanowany przez żołnierzy NSZ. Z powodu zatrzymania natarcia przez Armię Czerwoną na początku sierpnia, żołnierze AK kpt. Nowaka zostali zwolnieni do domów, zaś 6 sierpnia 1944 zakończono akcję „Burza”. Po wkroczeniu wojsk sowieckich na teren powiatu radzymińskiego Armia Krajowa nadal prowadziła swoją działalność, ograniczając się jednak do przekazywania meldunków o sytuacji w terenie.
NKWD, które szło za pierwszą linią frontu przystąpiło do wyszukiwania aresztowania Polaków związanych z działalnością niepodległościową. Z powodu szalejącego terroru, z dniem 14 listopada 1944 Komendant Główny AK – gen. L. Okulicki ps. „Niedźwiadek” zwolnił z przysięgi żołnierzy Armii Krajowej – Podokręgu Warszawa-Wschód.
W połowie grudnia, we wsi Zakrzew koło Tłuszcza, miała się odbyć odprawa, na której planowano połączenie organizacji NSZ i AK. Jednak w wyniku aresztowania Józefa Bieńka „Romańskiego” z NSZ i Jana Estkowskiego „Szczapy” z AK przez NKWD (przybyli oni jako pierwsi na miejsce odprawy), pozostali widząc „kocioł” nie zaryzykowali przybycia na umówione miejsce.
Po tym zdarzeniu „Jog” i jego szef łączności – kobieta o ps.”Marcin” (przed „Burzą szef kontrwywiadu obwodu) wyjechali z Polski i udali się na emigrację, najpierw do Francji, a następnie do Argentyny. Wielu członków Armii Krajowej zostało aresztowanych przez władze sowieckie, inni zaś rozpoczęli walkę w ramach tzw. II konspiracji niepodległościowej.
Opr. i zdjęcia W. Kolatorski
